چیستی شعر آیینی

عبور از خطوط قرمز شعر آیینی، اشتباه جبران‌ناپذیری است.

محتوای شعر آیینی متأثر از آموزه‌های دینی است؛ بنابراین وقتی ما به لحاظ محتوایی چنین چشم‌انداز باشکوهی را در پیش رو داریم، قلمرو وسیعی از شعر آیینی به لحاظ موضوعی به دست می‌آوریم. متاسفانه در این ده سال اخیر، چنین آسیب‌هایی به‌طور جدی شعر آیینی ما را در تهدید خود دارد و این شعر را با اما و اگرهایی روبه‌رو ساخته است.

وی در توضیح بیشتر در این‌باره اظهار می‌کند:

آسیب‌شناسی در مورد شعر آیینی، جایگاه بسیار مهمی دارد؛ چون اگر یک شاعر، درباره‌ی یک معشوق خیالی غزلی می‌سراید، هرچه تصور می‌کند می‌تواند درباره‌ی آن معشوق مجازی به رشته‌ی تحریر دربیاورد، اما در شعر آیینی این‌گونه نیست، چارچوب‌ها مشخص است و شاعر نمی‌تواند از این خطوط قرمز عبور کند؛ وقتی از این خطوط عبور کرد، شعر را با آسیب مواجه می‌کند. این پیش‌کسوت شعر آیینی به نمونه‌هایی در این‌باره اشاره کرده و می‌گوید: اگر شاعر به ائمه‌ی اطهار(ع) نسبت خدایی بدهد، غلو کرده است؛ غلو شرک است، کفر است؛ هر شاعری مرتکب این اشتباه بشود، نه‌تنها در پیشگاه خداوند، بلکه در عالم آخرت مورد پرسش و ایراد اهل‌بیت (علیهم‌السلام) قرار می‌گیرد که چرا با نسبت خدایی دادن به ما، عقل بشری را دچار تردید کردید، ما که بارها بر بندگی خود افتخار می‌کردیم. استاد مجاهدی می‌افزاید: به عنوان مثال، وجود نازنین حضرت امیرالمومنین علی(ع) دارای یک پارادوکس صفاتی است؛ از جهتی ایشان رحیم‌ترین بشر است در برابر یتیمان، از طرفی قهارترین مرد در میدان جنگ و مبارزه؛ یا این‌که شاخص‌ترین فرد در محراب است که اظهار بندگی می‌کند. وی معتقد است این صفات متضاد تنها در یک انسان کامل به تجلی می‌نشیند که اَتْمّ آن را در ذات ربوبی می‌بینیم. این پیش‌کسوت شعر آیینی ادامه می‌دهد: خداوند برای این‌که ما انسان‌ها از صفات جلالی حضرتش بهره‌ای داشته باشیم و بتوانیم آن را لمس کنیم، آن را در وجود این چهارده آیینه‌ی نورانی متجلی کرده است. وی اظهار می‌کند: حالا و در این شرایط، وقتی که ما مقام و حرمت حضرات معصومین را نشناسیم، در ستایش ایشان الفاظی به‌کار می‌بریم که گاهی وقت‌ها موهن و رکیک است و شخصیت والای این معصومین را لکه‌دار می‌کند؛ یعنی شاعر ناخودآگاه به حرمت ایشان تجاوز می‌کند.

حرمت معصومین (علیه‌السلام) در شعر حفظ شود.

وی می‌افزاید: این اما در حالی است که انسان باید در برابر معصومین، با حرمت صحبت کند، مثلاً در مورد پرده‌نشنینان حریم عفاف، شاعر حق ندارد درباره‌ی جمال این بزرگواران وارد صحبت شود؛ غیرت کدام مرد اجازه می‌دهد که مرد دیگری درباره‌ی زیبایی همسرش صحبت کند؟ آن هم علی(ع) که غیرت‌الله است. استاد مجاهدی برخی سروده‌ها در مدح حضرت مهدی(عج) را هم دچار ضعف‌هایی می‌داند و اظهار می‌کند: ما برای حضرت مهدی(عج) آن‌همه رسالت‌های جهانی قائل هستیم؛ ایشان قرار است حکومت توحید را در کل دنیا بگستراند، حالا اگر شاعر، به دانه‌ی خال آقا گیر بدهد، انگار که دارد برای یک معشوق مجازی درد دل می‌کند. وی با بیان این‌که نسبت خدایی دادن و سرودن چنین اشعاری در خصوص ائمه(ع) در این دهه‌ی اخیر در بین شاعران باب شده و آسیب‌هایی را متوجه شعر آیینی کرده، می‌گوید: این‌ها همه جسارت است، اشتباهات جبران‌ناپذیری است که دارد در شعر آیینی اتفاق می‌افتد.

شعر ماندگار هم می‌توان سرود.

ایشان البته این آسیب را متوجه همه‌ی اشعار آیینی نمی‌داند. دبیر شعر آیینی کشور اظهار می‌کند: در کنار همه‌ی این موارد، ما شاهد آفرینش آثار بسیار فاخری هم هستیم که غالباً توسط شعرای توانمند جوان ما عرضه می‌شود، در کنگره‌ها، جشنواره‌ها و شعرخوانی‌های متعدد، اشعاری را می‌شنویم که از آن‌ها بسیار لذت می‌بریم. وی می‌افزاید: حتی در بعضی از این سروده‌ها، جای خالی برخی مقوله‌های حماسی و ارزشی که در پیشینه‌ی مکتوب 11سده‌ای شعر آیینی به فراموشی سپرده شده، با نگاه نافذ این شاعران به صورت هنرمندانه‌ای پُر شده است. وی تصریح می‌کند که باید قدر این شاعران را بدانیم تا کسانی که اشعار قابلی ندارند و مسیر را به درستی نپیموده‌اند، به این شاعران اقتدا کنند و بدانند در این عرصه، شعر ماندگار هم می‌توان سرود.

قلمرو وسیعی از موضوعات شعر آیینی داریم.

استاد مجاهدی در ادامه ی صحبت‌هایش، تعریفی از شعر آیینی ارائه می دهد و از ویژگی‌های آن می‌گوید. وی با بیان این‌که شعر آیینی به لحاظ ساختاری و نمای بیرونی هیچ تفاوتی با سایر انواع شعرهای زبان فارسی ندارد، می‌گوید: تنها ممیزی که شعر آیینی را از قید شعرهای غیر دینی جدا می‌کند، به لحاظ محتوایی است. وی می‌افزاید: محتوای شعر آیینی متأثر از آموزه‌های دینی و برگرفته از رهنمودهای وحیانی و خاندان اهل‌بیت(ع) است؛ بنابراین وقتی ما به لحاظ محتوایی چنین چشم‌انداز باشکوهی را در پیش رو داریم، قلمرو وسیعی از شعر آیینی به لحاظ موضوعی به دست می‌آوریم.

شعر آیینی فقط منقبت و مرثیه نیست.

وی با بیان این‌که شعر آیینی محدود به منقبت و مرثیه نیست، ادامه می‌دهد: این یک اشتباه بزرگ است که از دیرباز در حق شعر آیینی روا داشته شده است و بعضی هنوز هم بر آن پا می‌فشارند. وی می‌گوید: شعر آیینی از مقوله‌ی توحید گرفته تا مقوله‌های اخلاقی، عرفانی، بینشی، معرفتی، اجتماعی، حکمی و پندی، تا مسائل مرتبط با جهاد اصغر که مبارزه و قیام و دفاع و جهاد و شهادت را در بر می‌گیرد، شامل می‌شود و در نهایت مناقب و فضایل حضرت معصوم را در بر می‌گیرد.

شعر آیینی از منابع وحیانی الهام می‌گیرد.

وی تاکید می‌کند که هر شعری که به لحاظ محتوایی، برگرفته از منابع وحیانی و آموزه‌های قرآنی، اسلامی و عترت باشد، حضورش را به عنوان یک شهروند در قلمرو شعر آیینی به رسمیت می‌شناسیم. استاد مجاهدی همچنین به تقسیم‌بندی انواع شعر آیینی پرداخته و اظهار می‌کند: از لحاظ موضوع، این شعر شامل شعر توحیدی، اخلاقی و پندآموز و حکمی، شعر بیداری، عرفانی، ولایی و شعر رهایی است. وی می‌افزاید: شعر رهایی را نیز در دو بُعد می‌توان معنا کرد؛ اول بعد شخصی آن است، یعنی مقوله‌هایی که اگر انسان دقیقاً به آن عمل کند، از چنگال نفس نجات می‌یابد و به مقام رهایی و حریت می‌رسد. این پیش‌کسوت شعر آیینی کشور، بُعد دوم شعر آیینی را مقوله‌هایی می‌داند که اگر اجتماع به آن پای‌بند باشد، آن جامعه در برابر شبیخون‌های بی‌امان فرهنگی مصون می‌ماند و به مقام رهایی از همه‌ی تعلقات و وابستگی‌های غیر الهی می‌رسد؛ از جمله مقوله‌های مربوط به دفاع، اعتراض، بیداری، قیام، جهاد، شهادت و… استاد مجاهدی شعر ولایی را هم شامل شعر نبوی، علوی، فاطمی، شعر کربلا، شعر رضوی و مهدوی دانسته و اظهار می‌کند: شعر مهدوی نیز زیرمجموعه‌هایی از جمله شعر ظهور، فرج، توسل و تشرف را در برمی‌گیرد. وی می‌گوید: با توجه به آنچه که عنوان شد، اگر بخواهیم جایگاهی برای شعر آیینی در شعر فارسی ارائه کنیم، بدون اغراق باید بگوییم که نزدیک به 70درصد متون منظوم فارسی یا متأثر از منابع اسلامی است یا برگرفته از قرآن و کلمات قصار ائمه‌ی معصومین(ع) و روایات و احادیثی که از این بزرگواران داریم.

و اما شعر آیینی از دیدگاه دکتر حسین محمدی مبارز (ایلیا)؛