✍اوزان،بحوردرعروض فارسی؛سهل ممتنع است. آشنایی با این دانش مطالعه در ایقاع (دو نوع: لحنی و شعری)، دستگاهها و مقامات موسیقی، بحور الحان و ویژگیهای صوت را می طلبد.
📗زِحافات زحافات( تغییراتی که در ارکان اصلی عروض رخ می دهد و سبب پیدایی ارکان فرعی می گردند) هم بخشی از علم عروض است. اینک بخشهایی از زحافاتِ بحر مضارع وبه شواهدی از زحافات ِبحر مجتث، اشاره می گردد.
مثال۱:
صوفی نهاد دام و سر حقه باز کرد
بنیاد مکر ، با فلک حقه باز کرد
وزن:مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان(فاعلات)
بحر:مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور
از چهار ویژگی صوت(امتداد،شدت،زیر وبمی، زنگ یا طنین) حروف کاف، را و دالِ ساکن در کلمه”کرد”کششی در صوت ایجاد کرده،که امتداد هجای آن تنها با لات/ لان در فاعلان/فاعلات (مقصور)، هماهنگیِ موسیقیایی( یک کوبشِ بلند/ایقاع )پیدا کرده و نمی تواند محذوف باشد.
مثال۲:
ساقی به نور باده برافروز جام ما
مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما
وزن: مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن
بحر: مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف
کلمه” ما” نه تنها با ” لن “در فاعلن(محذوف) هماهنگی هجایی دارد بلکه از دیدگاه موسیقیایی نیز با ” لان” یکسان است .
مثال۳:
در این زمانه رفیقی که خالی از خلل است
صراحیِ می ناب و سفینه غزل است
وزن:مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلان
بحر: مجتث مثمن مخبون مقصور حروف
“لست” در خلل است، تنها با ” لان” در فعلان، هم آوا است.
مثال ۴ :
چه لطف بود که ناگاه رشحه قلمت
حقوق خدمت ما عرضه کرد بر کرمت
وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
بحر: مجتث مثمن مخبون محذوف
واژه “قلمت” با فعلن تناسب موسیقیایی و هجایی دارد.
مثال۵: شراب و عیش نهان چیست کار بی بنیاد
زدیم بر صف رندان و هر چه بادا باد
وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لان
بحر: مجتث مثمن مخبون اصلم مسبغ
کلمه” بن + یاد “در بنیاد،از دیدگاه بحور،اصلم (بریده/ گوش بریده)خوانده میشود و حرف “دالی” هم که به آن( بنیاد) افزوده شده، با مُسَبّغ(افزوده)هم معنایی دارد. نمی تواند وزنی جز، فع لان را بپذیرد.
مثال ۶ : همای اوج سعادت به دام ما افتد
اگر تو را گذری بر مقام ما افتد
وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن
بحر: مجتث مثمن مخبون اصلم
واژه ” اُف+ تد” در، افتد با فع لن (اصلم) هماهنگ است و حرفی فراتر از وزن ندارد
📚منابع برای توضیح بیشتر درباره ایقاع،موسیقی و لحن،رجوع شود به:
۱.بوعلی سینا،زیر نظر کاظم موسوی بروجردی،چاپ۱، تهران: بنیاد بوعلی سینا- مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۸، صص ۱۹۸ – ۲۲۸.
برای توضیح بیشتر درباره عروض و قافیه، و ویژگی های صوت و زحافات،رجوع شود به:
۲.عروض و قافیه، دکتر سیروس شمیسا، چاپ۲ ، تهران: میترا،۱۳۸۶. ۳. آموزش عروض و قافیه از دریچه پرسش،دکتر روح الله هادی،چاپ۱، تهران: سمت،۱۳۹۲، صص۱۰ – ۱۱ و ۴۲ – ۵۲ و ۹۴ – ۱۰۹.
برای تقطیع کامل غزلیات حافظ، رجوع شود به: دیوان حافظ( غنی- قزوینی) به کوشش رضا کاکایی دهکردی، چاپ۲،تهران: ققنوس، ۱۳۷۸.
📕تحقیق : ایلیا – علیاری ( دکتر حسین محمدی مبارز – دکتر علیرضا علیاری)